Ebeveynler, ilk çocukluk döneminden itibaren çocuklarının vermiş olduğu tepkileri daha yakından gözlemleyip aslında çocuklarını tanımaya başlarlar. Bu tanıma süreci içerisinde ailelerin aklında pek çok soru işareti olur. Bunlardan en sık karşılaşılanı ise ‘Acaba çocuğum üstün zekalı mı?’ sorusudur. Elbette her çocuk özel ve biriciktir. Ancak bazı çocukların zeka ve algı düzeyi diğer çocuklara göre belirgin farklılıklar gösterdiği bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Üstün zekalı olan çocuklara ilişkin soru işareti oluşturabilecek belirli davranış örüntüleri vardır ancak sadece bu davranışların örüntülerinin gözlemleniyor olması her zaman çocuğun üstün zekalı olduğunu göstermez. Bunun için ülkemizde 5-6 yaş itibariyle uygulanan geçerliliği ve güvenilirliği test edilmiş Wisc-R 3-4 ve Stanford Binet zeka testleri yapılmaktadır.
Elbette her ebeveynin çocuğu için bilimsel bir zeka testi uygulaması yaptırması gerekmez. Üstün zekalı çocuklar çoğu zaman, kendilerini diğer çocuklardan ayırt etmemize yardımcı olan belirli özellikler taşırlar. Günlük hayatta, oyun oynarken ya da eğitim öğretim sırasında fark ettiğimiz ayırt edici davranış farklılıkları, çocuğumuzun üstün zekalı olup olmadığını anlamamıza ve bunu öğrenmek için adım atmamız gerekip gerekmediğine karar vermemize yardımcı olur. Peki üstün zekalı çocukların özellikleri nelerdir?
Üstün zekaya sahip olan çocukların diğer yaşıtlarına göre gelişimsel özellikleri daha hızlıdır. Buna bağlı olarak çocuğunuzun üstün zekalı olabileceğinin ipuçları şu şekildedir:
Üstün zekaya sahip olan bir çocuk kendi yaşıtları içerisinde bilişsel, duygusal özellikleri ile diğerlerinden mutlaka farklılık gösterecektir. Bu sebeple kendi yaş grubu içerisinde gözlemler yaparak üstün zekaya dair belirtileri daha doğru bir şekilde fark edebiliriz. Üstün zekalı çocukların tespitinde kesin sonuç elde etmemizi sağlayan şeyler ise, çocuklara yönelik olarak hazırlanan özel zeka testleridir. Üstün zekalı çocuğun tespitinde yaygın olarak kullanılan testler şu şekildedir.
Amerikalı bir psikolog olan Dr. David Wescler’in 1939 yılında geliştirdiği WISC-R zeka testi, 6 ila 16 yaş arasındaki çocukların zeka puanlarını ölçmeye yardımcı olan bir testtir. Yaklaşık olarak 1 saat süren WISC-R zeka testi, günümüzde güvenilirliği en yüksek zeka testlerinden bir tanesi olarak kabul edilir. Bu zeka testi ile çocuğun belirli yetenek ve yatkınlıkları belirlenebilir.
İlk olarak Alfred Binet ve Theodore Simon tarafından geliştirilen ve 1903 yılında yayımlanan bu zeka testi, daha sonra Stanford Üniversitesi’nde geliştirilip uyarlanarak Stanford Binet zeka testi olarak yaygınlaşmıştır. 2 yaşından itibaren her çocuk için uygulanabilen bu zeka testi, üstün zekalı çocukların belirlenmesinde büyük bir rol oynar. Stanford Binet zeka testi, küçük çocuklarda yaklaşık olarak 30 dakika sürer.
Açılımı Evaluation of Potential Creativity olan EPoC testi, 5 -12 yaş arasındaki çocuklarda sıradışı ve yaratıcı düşünme yeteneğini ölçmeye yarayan bir zeka testidir. Bu test, üstün zeka dışında yaratıcılık seviyesi ve yeteneği de ölçtüğü için, ebeveynler tarafından sıkça tercih edilir.
Konuyla ilgili ilk literatür çalışmalarında “üstün zeka” ve “üstün yetenek” arasındaki belirleyici fark olarak IQ testlerinden alınan sonuçlar olduğu bildirilmiştir. Çağdaş bilişsel ve eğitim teorisyenlerine göre kavramların birbirini kapsadığı alanların olduğu dolayısıyla birbirleri arasında çok boyutlu ilişkilere sahip olduğu belirtilmektedir.
Güney Kaliforniya Üniversitesi (USC) tarafından (2) Amerikan Ulusal Üstün Yetenekli Çocuklar Derneği (NAGC – National Association for Gifted Children) ile yürütülen bir anket raporunda öğretmenlerin yüzde 32’si günümüzde üstün yetenekli öğrencileri nasıl belirleyeceklerini ve yetiştireceklerini bilmelerinin öneminden bahsedilmektedir.
Aynı anket raporunda ayrıca öğretmenlerin yüzde 73’ünün üstün öğrencilerinin sıkıldığına ve düzeylerine göre yeterince geliştiremediklerine inandığını ortaya koymuştur. Bu öğretmenlerin yüzde 77’si de sınıflarındaki üstün öğrencilerin ihtiyaçlarının ikinci planda kaldığını belirtmiştir.
Üstün zekalı bir öğrenciyi belirlemek için kesin bilimsel bir uygulama henüz yoktur. Bir öğretmenin, belirli bir öğrencinin üstün zekalı olduğunu veya yüksek başarı potansiyeline sahip olduğunu gösteren hem olumlu hem de olumsuz davranış özelliklerini tanıyabilmesi için üstün yetenekli zekalı öğrenciler konusunda eğitimli ve deneyimli olması gerektiği bildirilmiştir.
Kısaca; üstün zekalı çocukların belirlenebilmesinde ilk gözlem ebeveynlerin farkındalıkları sonra da sadece belirli testlere bağlı kalmak yerine en doğru sonuca ulaşmak için bir alan uzmanına başvurup gerekli gözlemlerin yapılması olarak belirtilebilir.
Erken çocukluk dönemi içerisinde çocuklarımızda bu durumu en iyi gözlemleyebileceğimiz alanlardan birisi oyunlardır. Oyun içerisinde çocukların kurmuş olduğu bilişsel örüntüler, kelime haznelerinin genişliği, okuma, okuma yazma ve öğrenme meraklarının fazla olması erken fark edilebilecek ipuçları arasındadır. Ancak bu davranış örüntülerinin bir kısmını karşılayan her çocuğun üstün zekaya sahip olmadığını göz önünde bulundurularak sadece gözlemlerin yetersiz olduğunu söyleyebiliriz.
Alanla ilgili yapılan araştırmalar (1), üstün zekalı çocukların oyunlarının genellikle yaşıtlarının oyunlarından daha karmaşık yapıda olduğunu göstermektedir. Bu yetenekli küçük çocuklar, yaşıtlarına göre karmaşık kurallara sahip oyunları uzun süreler boyunca (bazen haftalarca) oynayabilirler. Kapsamlı karmaşık olaylar ve karakterizasyonlarla dramatik ve yaratıcı oyunlar yaratabilirler. Bunun çocuklar üzerinde hem olumlu hem de dikkat edilmeyi gerektiren etkileri olabilir. Oyun, çocukların dünyayı anlamlandırma yollarından biridir. Üstün zekalı çocuklar karmaşık oyunları, çevrelerinde algıladıkları karmaşıklığı anlamlandırmak için kullanırlar. Bu çocuklar, yoğun işleyişi ve kuralları takip edemeyen diğer çocuklarla kompleks oyun oynamaya çalıştığında diğer çocukların kendilerinden uzaklaştığını hissedebilirler. Bu durum çocuklar için zorlayıcı olabilir. Çözüm önerisi olarak; kompleks oyunlar için kendilerinden büyük ve yaşıt çocuklarla bir grup; fiziksel becerileri içeren oyunlar için de kendi yaşlarına yakın çocuklardan oluşan bir grup oluşturabilir. Alternatif olarak da sadece kendilerine benzer çocuklardan oluşan bir oyun grubu oluşturmak olabilir. Üstün zekalı öğrenciler için aşağıdaki etkinlikler uygulanabilir.
