Yaratıcılık Nedir?

Öğrenci merkezli yapılandırmacı eğitim yaklaşımları ile birlikte önem kazanan kavramlardan biri olan yaratıcılık; bir probleme çeşitli yollar deneyerek farklı ve yeni bir çözüm yolu bulmak, sınırların dışına çıkarak bir amaca yönelik yeni fikirler ve ürünler ortaya koymak olarak tanımlanmaktadır.

Ortaya çıkan ürün- fikir kadar, bunları ortaya koyma süreci de önemlidir.

Yaratıcılık ve yenilik sıklıkla birbirine karıştırılan kavramlardır. Hatta bazı durumlarda değişim de bu sarmalda değerlendirilir ancak bu terimler birbirlerini anlamsal olarak karşılamazlar. Yaratıcı düşünmenin sonucunda bir yenilik meydana gelir ve bu yenilik sonucunda ürün, olay, olgu, fikirlerde değişim olabilir.

Doğuştan gelen, herkeste bulunan bir özellik ve yetenek olan yaratıcılık; daha çok eğitim yaklaşımlarıyla anılsa da hayatın her anında, günlük kararlarda, konuşmalarda faydalanılan bir beceridir.

Yaratıcılığın Aşamaları

• İhtiyaç duyma: Bir sorun, bozukluk olduğunu ya da bir şeye gereksinim duyulduğunu fark etme, yeni bir ürün ya da fikir üretmek gerektiğini anlama, çözüm bulmaya karar verme sürecini kapsar.
• Hazırlık- bilgi toplama: Var olan ihtiyacı, problemi, eksiği ve güçlüğü tanımlama, gerekli verilere ulaşma aşamasıdır.
• Düşünce geliştirme – Tasarlama: Kuluçka dönemi olarak da adlandırılabilen bu aşamada problem çözümüne ilişkin öneriler fikri olarak belirlenir, hayal edilir.
• Gerçeklik denetimi: Tasarlanan çözüm önerilerinin gerçekleşebilme ihtimali ve uygulanabilirliği-üretilebilirliği gözden geçirilir.
• Düşünceleri hayata geçirme: Kullanışlı olduğuna karar verilen çözümler hayata geçirilir, kullanılmaya, üretilmeye, uygulanmaya başlanır.

Yaratıcılık Nasıl Gelişir?

Kişinin yaratıcılığını etkileyen belli faktörler vardır. Genetik kodlar, içine doğduğu ortam gibi etkenler sabit olmakla birlikte, bazı koşullar iyileştirilerek yaratıcılık geliştirilebilir. Çocuklarda yaratıcılık sürekli olarak devam etmekte olan bir süreçtir. Bu açıdan yaratıcılık gelişimi ile ilgili ailelerin ve okulda öğretmenlerin yapabilecekleri arasında şunlar sayılabilir:

• Güven ortamı oluşturmak; denemesine, risk almasına izin vermek,
• Hata yaptığında cesaretlendirmek, ümitsizliğe kapılmasını engellemek,
• Problemle karşı karşıya getirmek, gerektiğinde mahrum bırakmak Örneğin, “Doğada hiçbir malzeme olmadan boş bir kağıda yazı yazman gerekirse yazmak için ne kullanırdın?, “Okula gelirken kitaplarını koyacağın bir çantan olmasaydı, kaç farklı malzemeden çanta üretebilirdin?” gibi sorular sorarak ihtiyacını karşılamak için yaratıcı fikirler üretmesi mümkün kılınabilir. Bebeklikten itibaren problemle baş başa bırakma metodu uygulanabilir: Sök-tak oyuncaklar, saklambaç vb.
• Hayal etmesine olanak sağlamak, Beyin Fırtınası gibi, farklı fikirler üretmesine yardımcı olacak yöntemlerle buluşturmak Örneğin, “Bir gazeteyi, bir kalemi kaç farklı şekilde ve kaç farklı amaçla kullanabiliriz?” gibi sorularla çok farklı önerilerle karşılaşılabilir. Bebeklik ve ilk çocukluk döneminde yaratıcılığı geliştirecek diyaloglarla farklı düşünmesini ve bakmasını sağlamak “Dört tane elin olsaydı neler yapardın?” gibi.,
• Farklı açılardan bakabilmeyi sağlayan teknikler kullanarak empati kurmasını ve çok yönlü düşünmesini geliştirmek (Altı Şapkalı Düşünme Tekniği gibi),
• Bol bol okumaya ve günlük, anı, mektup vb. yazmaya teşvik etmek (Seviyesine uygun, hayal dünyasına hitap eden filmler izleyerek yorumlaması ve eleştirmesi istenebilir,

bir film, bir hikaye vb. yarıda bırakılarak devamını getirmesi gibi yaratıcı yazma etkinlikleri yapılabilir.),

• Hayatın içinde olmasını sağlayacak, günlük ihtiyaçlarını karşılamasını örgütlemek. Örneğin haftada bir gün ailesine yemek yapması, tarifler denemesi, düşünme hayatına yenilikler katacaktır,
• Kişilerarası iletişimini kuvvetlendirecek, gözlem yapmasına olanak sağlayacak etkinliklere katılımını artırmak.

Yaratıcı kişiler, problem çözme ve üretken olma özellikleriyle, ailede, yakın çevrelerinde, iş hayatında, aranılan, ilgi ve dikkati üzerine toplayan seçkin insanlardır. Ayrıca yaratıcı yönünün gelişmiş olması ve pratik çözümlere kolayca ulaşabilmek, kişinin kendi hayatını kolaylaştırması açısından da önemlidir. Bu yönüyle, yalnızca çocukların değil, yetişkinlerin de yaratıcılıklarını geliştirecek kendilerine uygun gördükleri etkinlikleri uygulamaları faydalı olacaktır.

Yaratıcılığı Etkileyen Faktörler

Tüm boyutları göz önünde bulundurulduğunda, yaratıcılığı etkileyen faktörleri şu şekilde sıralayabiliriz:

• Kalıtım: Kişinin sahip olduğu yetenek ve becerilerin genetik yapı içinde şekillendiği söylenmekle beraber, yaratıcılık yeteneğinin kimden, ne ölçüde ve ne şekilde geçtiğini tam olarak açıklamak mümkün değildir.
• Aile: İnsan dünyaya gözlerini açtığında kendisini bir ailenin içerisinde bulur ve bu küçük topluluk ilk yaşantıları oluşturur. Aile bireyleri arasındaki iletişimin kuvveti, çocuğun yaratıcılığı üzerinde etkilidir. Sevgi ve şefkat ihtiyacı giderilen çocukların özgüveninin geliştiği, kendini daha rahat ifade edebildiği gözlenmiştir. Ayrıca ailenin sahip olduğu sosyal ve ekonomik statüsü, çocuğun gelişimiyle bağlantılı olarak yaratıcılığını etkilemektedir. Ancak bu her zaman doğru orantılı bir etkileşimdir, denemez. Maddi ihtiyaçları tam olarak giderilemeyen, örneğin istediği her oyuncak alınmayan bir çocuk, kendi istek ve ihtiyaçlarını gidermek için harekete geçebilir. Aynısı olmasa bile istediği şekilde bir oyuncak tasarlayabilir, istediği kıyafetin aynısını dikmeyi öğrenebilir. Burada da mahrum bırakılma, son zamanlarda sıkça karşılaştığımız hayal dünyasını ve yaratıcılığını geliştirme yolu olarak karşımıza çıkar.
• Eğitim: Çocukta yaratıcılığı etkileyen en önemli faktörlerden biri de eğitimdir. Eğitim düzeyi arttıkça yaratıcılık düzeyinin de arttığı söylenebilir. Doğuştan yaratıcılık özelliğine sahip olarak dünyaya gelen çocukların bu özelliklerinin körelmemesi, geliştirilmesi için okulda yaratıcılığı geliştirecek etkinlikler sık sık uygulanmalıdır. Ayrıca kalıpların dışına çıkmayı seven, farklı düşünen çocuklar kenara itilmemeli, onları da kapsayacak etkinlikler planlanarak yaratıcılıkları değerlendirilmeli ve bu yönlerinden diğer arkadaşlarının da faydalanması sağlanmalıdır.
• Toplum: Eğitimin en önemli işlevi kişiyle toplum arasındaki uyumu sağlamaktır. Kendini gerçekleştirmeyi başarmış mutlu bireylerin yetişmesi ve topluma entegre olmaları sağlandıkça yeni yaratıcı kişiliklerin kabul görmeleri kolaylaşmış olacaktır. Sağlıklı ve kültürlü toplum, yaratıcı bireyler yetişmesinin temel ortamını oluşturur.
• Kültür: Kişinin içinde bulunduğu kültürel değerler, yaratıcılık üzerinde etkilidir. Uygulanan eğitim politikaları, kültürel etkinlikler, kıyafet ve yemek kültürü, gelenek ve görenekler de yaratıcılığı ve üretmeyi etkiler. Toplum ve kültürü bir arada değerlendirmek mümkündür. Her toplumun kendine özgü sanat anlayışı vardır ve burada kültürün yaratıcılık üzerindeki etkilerini görmek mümkündür. Örneğin, İran sinemasına ait bir film izlerken oraların kültürünün esintileri duyulur. Her yörenin dansı, müziği, kıyafeti, yemekleri, günlük hayatta kullanılan her türlü araç gereçlerinin de farklı olması yine kültürel çizgilerle açıklanabilir.
• Çevre: Toplumsal ve kültürel farklılıkların yanında, çevresel faktörler de yaratıcılığı etkiler. Mimari tarzların özgünlüğü ve yaşam alanlarının şekillenmesi, bunu en güzel açıklayan örneklerdendir. Evlerin çatılarının dik ya da düz tasarlanması, yaşanılan bölgenin aldığı yağış tipi ve yağış miktarının göz önünde bulundurulduğunu ifade eder. Binaların yapımında kullanılan malzemeler de hammadde ve iklim ile açıklanabilir. Bu da yaşanan bölgenin coğrafi şartlarıyla, dolayısıyla fiziki çevre ile ilgilidir. Kişi kolay ulaşabildiği malzemelerle, ihtiyacını karşılayacak ürünler ortaya koymaya meyillidir.
• Kişisel özellikler(mizaç): Kişinin zihinsel becerileri, bilgi seviyesi, düşünme şekli gibi özellikleri yaratıcılık düzeyini etkiler.

Yaratıcı Kişilerin Özellikleri

Yaratıcı kişilerin kişilik özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Meraklıdır,
• Sabırlıdır,
• Hayalcidir,
• Buluş yapmayı sever,
• Sorumluluk sahibidir,
• Risk alabilir,
• Kolay pes etmez,
• Aykırı- farklı, alışılmışın dışında düşünür,
• Yalnız kalmaktan hoşlanır,
• Eğlenmeyi bilir, disiplini de elden bırakmaz,
• Eleştiriye açıktır,
• Mizah yönü kuvvetlidir,
• Olumlu düşünür, zorluklarla karşılaşınca moralini ve motivasyonunu kaybetmez,
• Problem çözmekten hoşlanır,
• Hayatı sever, yüksek bir enerjisi ve macera tutkusu vardır,
• Hızlı düşünür ve hızlı hareket eder,
• Geleneksel sınırlara ve kısıtlamalara karşı koyabilir,
• Sıradan değildir; tabulara, alışılagelmiş hareketlere, düşüncelere uyma zorunluluğu hissetmez,
• Etrafındaki eksiklikleri, bilgi boşluklarını ve yanlışlıklarını görebilecek ve sorunların kaynağını bulabilecek kadar dikkatlidir,
• Sorunlara çözüm getirebilecek kadar bilgi ve tecrübeye sahip, yeni yollar arayacak kadar acemidir,
• İçsel motivasyonu yüksektir.

Bunlara karşılık olarak, motivasyonu ve özgüveni düşük olan, yanlış yapmaktan korkan, utangaç, mükemmeliyetçi olan, belirsizlikten rahatsız olan ve risk almaktan çekinen kişilerin yaratıcılık ve üretme konusunda sıkıntılar yaşadığı görülmektedir. Stres ve yüksek kaygı düzeyi, fazla endişeli olmak, çevresi tarafından aşırı eleştiriye maruz kalmak da kişinin yaratıcılığını olumsuz etkiler.

Yaratıcılığın Bilişsel Boyutları

Yaratıcılık, farklı yollardan giderek yeni yollar bulmak, ortaya yeni bir ürün koymaktır. Her şeyden önce bir süreçtir.Yaratıcılığın bu süreçte karşımıza çıkan farklı bilişsel boyutları vardır:

• Akıcılık: Kişinin bir problemle karşılaştığında çözüm olabilecek birçok alternatif düşünce geliştirebilmesidir. Ne kadar fazla sayıda fikir üretebiliyorsa, o kadar akıcılık becerisine sahip olduğu söylenebilir.
• Esneklik: Problem çözerken ve bir fikir, ürün, olgu, olay, üretirken içinde bulunduğu duruma uyum sağlama hızını ifade eder. Esneklik, kalıpların dışına çıkabilme ile ilgilidir. Farklı türlerden ürünler ve fikirler ortaya koymak, farklı yaklaşımlara ayak uydurabilmektir.
• Özgünlük (Orijinallik): Karşılaşılan probleme eşsiz çözümler bulabilme yetisidir. Daha önce hiç denenmemiş yolları denemek ve kendine özel bir üretim yapmaktır. Özgün birey, belirsizlikleri tolere ederek bunlarla başa çıkabilir ve keşiflerin peşinden koşar. Denenmemişi tecrübe etmek konusunda cesurdur.
• Derinleştirme- Zenginleştirme: Problemi tüm detaylarıyla ele alarak geliştirebilme yeteneğidir. Ayrıca yaratıcılığı gelişmiş bireyler, odaklanacakları detay ile ilgili seçicidirler. Başkalarının gereksiz gördükleri detaylar onlar için ilgi çekici ve merak uyandırıcı olabilir.

Tüm bireylerde doğuştan var olan yaratıcılık, bazı kişilerde çok yönlü olarak geliştirilerek devam eder ve bazı kişilerde körelir. Buna rağmen, hayatını devam ettiren her insanın en az birkaç alanda yaratıcılığından söz edilebilir.

Kaynaklar:

• Yaratıcılık ve Yaratıcı Düşünme: Tüm Boyut ve Paydaşlarıyla Kapsayıcı Bir Derleme Çalışması DOI: 10.26466/opus.662721 * Etem Yeşilyurt *- OPUS
• https://eduart4kids.com/creativity-for-kids/
• İstanbul Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi- Psikoljiye Giriş 2: 4.Yaratıcılık
• Hacettepe Üniversiresi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Doç. Dr. Saniye Bencik Kangal