Altı Şapkalı Düşünme Tekniği

Altı Şapkalı Düşünme Tekniği, bir konuyu çeşitli bakış açılarıyla, açık ve kargaşa içermeyen görüşlerle araştırmanın yolu olarak adlandırılabilir. Bireysel veya gruplar halinde uygulanabilen teknik, alışılmış düşünme biçimlerinin dışına çıkmayı hedefler. Problemleri farklı yönlerden ele alarak çözüme ulaşmada nasıl bir yol izlenebileceği konusunda yapıcı düşünmek için kullanılır.

En yaygın kullanım alanı eğitim olan Altı Şapkalı Düşünme Tekniği, iş ortamında da durağan ve tekdüze ilerleyen, yalnızca belli kişilerin katılımcı olduğu toplantıları canlandırmak ve ilgi uyandırıcı hale getirmek için yöneticiler tarafından tercih edilebilir.

Altı Şapkalı Düşünme Tekniği ilk olarak doktor, psikolog ve filozof olan Edward de Bono tarafından oluşturulmuştur. Bu tekniğini devlet kurumlarında danışmanlık yaptığı meselelerde kullanan bilim insanı, Altı Şapkalı Düşünme’nin aynı zamanda günlük problemlerin çözümünde de bir araç olmasını istemiştir. İlk kez 1985’te aynı ismi verdiği kitabında ortaya koyduğu 6 şapkalı düşünme tekniği, günümüze kadar birkaç kez gözden geçirilerek ulaşmıştır. 2021’de hayata veda eden De Bono, sorunları dolaylı olarak, genellikle yaratıcı ve hayret uyandırıcı yollarla çözme yöntemi olan “Yanal Düşünme”nin de mucididir.

Bu içeriğimizde, 6 şapkalı düşünme tekniğinin ilkelerini, inceliklerini ele alarak karar verme ve problem çözme becerilerinin nasıl geliştirilebileceğini inceleyeceğiz. İşte 6 Şapkalı düşünme tekniği ve uygulama detayları…

6 Şapkalı Düşünme Tekniği Nedir?

Altı Şapkalı Düşünme Tekniği, yapılandırmacı eğitim yaklaşımıyla eğitim literatürümüze girmiş olan, farklı karakterlere sahip kişilerin karar verme konusundaki içgüdüsel yaklaşımlarını ortaya koymayı amaçlayan problem çözme becerisidir. En yaygın uygulama alanı eğitim olmakla beraber, altı şapkalı düşünme tekniği, iş hayatında karşılaşılan problemlerin çözümünde de kolaylıkla uygulanabilir.

Farklı bakış açıları içeren bu teknik, çözüme ulaşan birkaç yol göstermesi açısından etkili bir karar verme yöntemidir. Bütün fikirlerin ve yolların değerlendirilmesiyle ani karar vermenin önüne geçilmiş olur.

Kişiyi (veya grupları) herhangi bir içgüdüsel durumun ötesine taşıyarak meseleye farklı pencerelerden bakabilmeyi sağlar. Kişi her bir şapkayı deneyimleyince bir sonraki adımda karar vermesine yardımcı olacak zengin bir içgörü birikimi kazanmış olur.

Düşünen Altı Şapka ve ifade ettikleri anlamlar şu şekildedir:

Mavi şapka: Süreç Yönetimi

Mavi şapka probleme yukarıdan, genel bir bakış açısıyla bakarak bütünseli görür. Mavi şapkayı kullanan kişi, düşüncelerini kontrol etmeye ve karar verme sürecini yönetmeye odaklanır. Gündeminde olan problemi özetler, net bir şekilde ortaya koyar, durum bildirimi ister ve sonuca ulaşır. Problem çözümünde moderatörlük yapan kişi konumundadır.

Yeşil Şapka: Yaratıcılık

Doğanın renginden ilham alınan yeşil şapka, yaratıcı düşünceyi temsil eder. Bolca beyin fırtınası ve çağrışımsal görüşler içerir. Bu şapkayı takan kişi, yeni fikirlerin ve farklılıkların olabileceğinin ayrımına varır. İleriye dönük olası yolları keşfederek bir dizi akıl yürütme edinmiş olur.

Kırmızı şapka : Duygular

Kırmızı şapka duyguları ve içgüdüleri temsil eder. Bu şapkayı takan kişi, probleme odaklanıp çözüm yolları ararken duygularını mantıklı açıklamalarla gerekçelendirmek zorunda değildir. Yalnızca meseleyle ilgili neler hissettiğini söyler ve duygularının götürdüğü yoldan kendini bekleyen sonuca varır.

Sarı Şapka: İyimserlik

Sarı şapkayı kullanan kişi, içinde bulunduğu iyimserlik düşüncesiyle, probleme mümkün olan en olumlu açıdan bakar. Fikirlerinin sağlayabileceği faydaları ve durumların katma değerini vurgulayarak kendini ifade eder.

Siyah Şapka: Riskler – Zorluklar

Bu şapkada eleştirel düşünme becerileri üst düzeydir. Siyah şapkayı takan kişi temkinlidir ve doğabilecek riskleri her zaman göz önünde bulundurur. Eleştirel yargıda bulunarak neden endişe duyduğunu, çekincelerinin neler olduğunu tam olarak açıklar ve sorunları tanımlar.

Siyah şapka en güçlü düşünme şeklini ifade eden şapkalardan biri olduğu için çok sık tercih edilir. Genel bir yargıya varıldığı için diğer şapkaların karar verme sürecini etkileme ihtimali olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.

Beyaz Şapka: Gerçek Bilgi

Sakinlik ve saflıktan yola çıkılarak etkinliğe dahil edilmiş olan beyaz şapka, bilgi toplamayı temsil eder. Analitik düşünmeye ve uygulanabilirliğe vurgu yapan bu şapkayı takan kişi halihazırda var olan bilgi ve içgörülerini gözden geçirir. Problemle karşılaşınca bilgiye ulaşmak için nereye gideceğini bilir ve hangi yolları izleyeceğinin farkındadır. Aynı zamanda gözden kaçırdığı bilgilerin de bilincindedir.

Bazı renklerin farklı kültürlerde genel kabul görmüş ve temsil ettiği farklı etkileri olabilir. Bu durumda bulunulan bölgeye göre, altı farklı renk ve bu renklere uygun altı farklı karakter olmak koşuluyla şapkaların renginde değişikliğe gidilebilir. Öğretmen ve öğrenciler bunu birlikte kararlaştırarak şapkanın karakter özelliğini belirleyebilirler. Şapka rengi ve karakter yükleme, derste öğrencilerin hoşuna gidebilecek bir aktivite olarak da değerlendirilebilir. Örneğin,

• 6 tane masa sınıfın ortasına çekilir veya 6 şapka sınıfın tahtasına asılabilir.
• Her bir şapkanın yanına boş bir kağıt yapıştırılır.
• Yalnızca bir cümle olmak üzere, herkes kağıtlara bir özellik yazar ve diğer şapkaya geçer.
• Arkasından gelen arkadaşı da özellik eklemeye devam eder.
• En sonunda tüm yazılanlar okunarak en çok beğenilen özellikler seçilir.
• İstasyon tekniği olarak bilinen bu uygulama ile eğlenceli bir ders etkinliği gerçekleşmiş ve şapkaların renkleri ve renklere uygun karakter özellikleri belirlenmiş olur.

Altı Şapkalı Düşünme Etkinliği Örnekleri:

• Bireysel veya gruplar halinde uygulanabilen bu teknik için ilk olarak 6 şapka rengini temsil eden kişiler seçilir. Şapka renklerinin kişilerin karakter özelliklerine uygun belirlenmesinde fayda vardır.
• Farklı yönleri değerlendirilecek bir problem belirlenir.
• Problem incelenir ve çözüm önerileri üretmek için mavi şapka süreci başlatır. Durumu kısaca özetleyerek açıklar.
• Süreci nasıl yöneteceğini, diğer şapkalardan ne gibi beklentisi olduğunu belirtir.
• Kırmızı şapkanın araştırma fikirleri sunması, asıl çözüme ulaşmada bir kilit noktasıdır.
• Yeşil şapkanın yaratıcı fikirleri ile çözüme yaklaşılır.
• Eldeki verileri sunan beyaz şapka ile eleştirel bakan siyah şapka arasında tartışma devam eder.
• Herkes fikrini söyledikten ve elindeki verileri kullandıktan sonra söz yine mavi şapkaya gelir. Tüm verileri toparlayarak çözümü belgeleyen, ulaşılan kararı bildiren kişi, mavi şapkadır.

Örnek-1

Konu:Sanal Kitapların Okuma Alışkanlığı Üzerindeki Etkisi

Elektronik kitapların okuma alışkanlığına ve okuduğunu anlamaya etkilerinin tartışıldığı bir etkinlikte şapkaları temsil edenlerin söylemeleri muhtemel cümleler şu şekilde olur:

Mavi Şapka:

• Elektronik kitap nedir?
• Ne zamandan beri hayatımızda?
• Elektronik kitaplara ne şekilde ulaşabiliriz?
• Elektronik kitaplar ne sıklıkla okunabilir?

Yeşil Şapka:

• Elektronik kitaplar teknolojiyi doğru kullanırsak yepyeni projelerin hayata geçirilmesine vesile olabilir.
• İnternet ortamında geçen kitap okuma süresini ne şekilde fırsata çevirebiliriz?
• Bilinmeyen kelimelere anında ulaşılması, merak edilen konuların elinin altında bulunan teknoloji ile hemen öğrenilmesi de bizim için çok büyük bir kazanç.

Kırmızı şapka:

• Artık herkes internette vakit geçiriyor. Bu zamanın bir kısmını kitap okuyarak geçirmek bence vakti değerlendirmenin harika bir yolu.
• Kitap okuma alışkanlığı edinememiş biri de e-kitaplar sayesinde okumayı sevebilir.
• Elektronik kitap okuyanların konsantrasyon sürelerini araştırabilirim.

Sarı Şapka:

• Elektronik kitaplar, kitaba erişimi ve çeşitliliği artırabilir. Bu sayede daha az harcamayla daha fazla türde okuma sağlanabilir.
• Yakın gelecekte okuma oranları artacaktır.
• Gittikçe daha fazla elektronik kitaba alışan okuyucunun odaklanma ve okuduğunu anlama seviyeleri olumlu yönde değişecektir.

Siyah Şapka:

• Kitap okumak, sakinlik içeren bir dinlenme etkinliği ortamında gerçekleştirilmelidir. Teknolojinin içine gömülmüş bir okuma etkinliği kişiyi dinlendirmez, aksine konsantrasyonunu olumsuz etkileyebilir.
• İnternetin uçsuz bucaksız deryasına dalan kişiler, özellikle çocuklar, bu süreçten istenmedik davranışlar edinebilirler.
• Ekranda geçirilen sürenin uzunluğu göz sağlığını olumsuz etkileyebilir.

Beyaz Şapka:

• Yapılan bir araştırmada, basılı kitap okuyan çocukların okuduklarını anlama ve kitaba odaklanma oranları, e-kitap okuyan çocuklara göre daha yüksek.
• Yine bu araştırmada, basılı kitap okuyan çocukların, okudukları kitapla ilgili sorulan sorulara daha fazla doğru cevap verdikleri görülmüş.

Örnek-2

Konu: Yeni kullanılmaya başlanan organik doğal görünümlü ambalajın ve siyah renk 500 ml termosun satış durumları.

Yeni kullanılmaya başlanan organik doğal görünümlü ambalajın ve siyah renk 500 ml termosun satışlarının tartışıldığı bir toplantıda, şapkaları temsil edenlerin söylemeleri muhtemel cümleler şu şekilde olur:

Mavi Şapka:

• Yeni pazarlama ve reklam stratejilerimiz nasıl olmalı?
• Hedef kitlemiz kimlerdir?
• Siyah renk kullanışlı olur mu?

Yeşil Şapka:

• Organik olmak çok trend. Bu ikonu doğru kullanabilirsek yepyeni bir kitleye ulaşabiliriz.
• Çalışan ve zamanının çoğunu yolda geçirenler için, çayını, kahvesini yanında taşıyanlar için, öğrenciler için, çantaya sığması açısından 500 ml’lik bir termos çok kullanışlı olacaktır.

Kırmızı Şapka:

• Ürün ambalajının şık ve dayanıklı olması, ürünün paketlenmesini ve sağlam bir şekilde eline ulaşmasını önemseyen müşterilerimizi memnun edecektir.
• Ürün kalitesi de eklenince gerek sosyal medya ortamlarında gerekse fiziksel çevresinde ürünün tanıtımını yapması güzel bir reklam yolu olabilir.

Sarı Şapka:

• Kişisel ürünler edinmek ve içeceğini yanında taşımak sevilen bir alışkanlık.
• Bu yeni termos, ürün çeşitliliğimizi artırdığı gibi, gelir çeşitlendirme hızımızı da artırabilir.
• Müşterilerimizden daha iyi geri bildirimler almaya başlayabiliriz ve bunu iyi değerlendirebilirsek bizim için güzel bir tanıtım fırsatı olabilir.

Siyah Şapka:

• Termoslar genellikle büyük aile organizasyonlarında -piknik gibi- kullanılan gereçlerdir. Bu küçük boy yalnızca bir, en fazla iki kişi için yeterli olur.
• Ambalaj için kullandığımız yeni ürün organik olduğu için fazla masraflı oluyor ve ürünün ücretine eklenmezse kâr elde edemeyebiliriz.

Beyaz şapka:

• Geçen ay yapılan anketimiz termos satın alanların % 30 oranında küçük boy, kişisel termos tercih ettiklerini gösteriyor.
• Yeni ambalajın piyasaya sürülmesinden bu yana kargolama ve teslimat sorunları sebebiyle gerçekleşen iade oranları % 60 düştü.

Altı Şapkalı Düşünme Tekniğinin Kazanımları Nelerdir?

• Sonuca ulaşmak için her yol değerlendirildiği için kaliteli bir karar elde edilir. Kapsamlı değerlendirmeler yapıldığı için ele alınan durumun tüm yönleri ortaya konulmuştur. Ayrıca bu açıdan gereksiz bilgiler ve zaman kaybettirecek tuzaklar da elenmiş olur.
• Bütünsel bir bakış açısına dayalı olduğu için elde edilen veriler esnek, verimli ve doğrudur.
• Sağladığı tartışma ortamı ve uygulanan beyin fırtınası yöntemleri ile yaratıcı düşünmeyi geliştirir.
• Farklı bakış açıları geliştirerek yeni fikirler üretmeye ilham verir.
• Analiz ve sentez yetisini ilerleterek üreticiliği artırır.
• Merak duygusunu ve eleştirel düşünmeyi iyiye kanalize etmeyi sağlar.
• Var olana takılı kalmaktan uzaklaşıp farklı rollere girerek empati kurabilmeyi sağlar.
• Tartışma, anlamaya dayalı dinleme, soru sorma ve sorulan sorulara cevap verme alıştırmaları ile kişilerarası iletişimi ve grup içi etkileşimi kuvvetlendirir.
• Fikrini ortaya koyup karşıdaki kişilere kabul ettirmeye çalışan katılımcının özgüvenini ve ikna kabiliyetini artırır.
• Farklı karakterlerin bir arada olmasını ve kimsenin dışarıda kalmamasını sağlar.
• Tartışma ve problem çözme çalışmasına herkes katılabileceği için, kişinin içinde bulunduğu gruba aidiyet duygusu kazanması ve problemi sahiplenerek sorumluluk hissetmesi açısından önemlidir.

Kaynaklar:

• GroupMap – Six Thinking Hats
• MindTools – Six Thinking Hats
• Worksheet For 6 Thinking Hats – DAU
• Altı Şapkalı Düşünmeye ve Örnek Olaya Dayalı Çalışma Yapraklarının Eleştirel Düşünme Becerisi Açısından İncelenmesi: Isı Ve Sıcaklık – Çiğdem ŞAHİN, Nuray ÇAKMAK Giresun Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Giresun, Türkiye.