Çocuklar, hayatlarının ilk altı yılında, fiziksel, bilişsel, dil ve iletişim, sosyal – duygusal olarak hızla gelişir ve büyürler. Bu gelişim alanları insan yaşamının dört ana gelişim alanı sayılır ve birçok kazanımın edinilmesi açısından bu dönem önem kazanır. Kişinin yaşamı boyunca faydalanacağı insani özellikleri olan bilme, algılama, hatırlama, düşünme, okuma, yazma gibi zekanın işleyişi ile ilgili faaliyetler biliş olarak adlandırılır. Doğumdan itibaren farklı bilişsel süreçlerden geçen insan yaşantıları sonucunda bu biliş özelliklerini geliştirir ve yetişkinlikte nasıl bir birey olacağı, hatta nasıl bir hayat süreceği de bu süreçlerin temellerinin ne şekilde atıldığına bağlıdır.
Biliş kavramının bu derece etkili ve yaşamsal olması, “bilişsel gelişim” denen bir araştırma konusunu ortaya çıkarmıştır. Özellikle bebekliğin ilk yıllarında üzerinde durulması önem kazanan bilişsel gelişim, insanın doğumundan itibaren zihinsel faaliyetlerde kat ettiği yolu konu edinir. Nöroloji ve psikoloji tarafından birlikte ele alınan bilişsel gelişim ne şekilde ilerler, bilişsel gelişim nedir, bilişsel gelişim kuramları nelerdir, çocuklarla hangi yaşlarda hangi bilişsel gelişim etkinlikleri yapılabilir sorularının cevaplarını hep birlikte inceleyelim.
Bilişsel Gelişim
Bilişsel gelişim, insanın doğumdan itibaren başlayarak yaşamı boyunca çevresini algılayabilmesini ve etkileşim kurabilmesini sağlayan zihinsel işlevleri kazanma sürecidir. Zihinsel işlevler, algı, bellek, akıl yürütme, düşünme, okuma, yazma, yaratıcı düşünme gibi faaliyetleri kapsar ve bunların her biri kişinin çevresini ve dünyayı yorumlamasıyla gelişir.
Çocuğun doğduğu andan itibaren bilişsel gelişiminin desteklenmesi, bütün hayatının temelini oluşturması açısından önemlidir. Bilişsel gelişim alanında en önemli çalışmaları yapmış olan Piaget’ye göre, bilişsel gelişimi etkileyen etmenler vardır (yakınsal gelişim ve sosyal çevre) ve tüm çocuklar aynı dönemlerde aynı zihinsel gelişim özelliklerini kazanamayabilirler.
Kalıtsal ve çevresel faktörlerden etkilenmekle birlikte, doğumdan itibaren çocuklarda gözlemlenebilen zihinsel gelişim özellikleri şöyle sıralanabilir:
0 – 3 Ay
- Yüzüne yakın nesneleri görebilir.
- Yakın seslere duyarlıdır.
- Nesneleri ve yüzleri izler ve hareketli nesneleri gözleriyle takip eder.
- Bacak ve kol hareketleriyle yüksek seslere tepki verir.
- 2 aylık olduğunda çıngırak gibi hareketli ve sesli nesneler dikkatini çeker ve bunları gözleriyle takip eder, tanıdık insanları ayırt edebilir. Sıkıldığında ağlar ve telaşlanır.
- 3 aylık olduğunda memeyi ve biberonu tanır, hareketi ve sesi başını çevirerek ifade eder.
3 – 6 Ay
- Mutlu ya da üzgün olduğunda iletişim kurabilir.
- Yüzleri izler ve beslenirken yüzünüze bakar.
- Oyuncaklara uzanma ve ağzına götürme eğilimindedir.
- Çevrelerini elleri ve ağzıyla keşfetmek ister.
- Nesneleri elden ele aktarabilir.
- Ulaşamayacağı şeyler de ilgisini çekmeye başlar.
9 Ay
- Saklanan ve düşen nesneleri aramaya başlar.
- “Ce-ee” oyunundan hoşlanmaya başlar.
- Nesneleri tutmak için baş parmağı ve işaret parmağını kullanır.
- Kitabın sayfalarını çevirebilir.
- Nesneleri kusursuz bir şekilde tutabilir ve eldene ele aktarabilir.
12 Ay
- Nesneleri kapların içine ve dışına koyabilir.
- Adını duyduğunda dönüp bakar.
- Nesneleri birbirine vurarak ses çıkarır.
- Nesnelerin kullanım amaçlarını fark eder.
- Bir-iki kelimelik basit yönergeleri takip edebilir.
- Keşfetme yolu vurma-atma-sallama olmuştur.
- İşaret parmağını sıkça kullanır.
18 Ay
- Kalem kullanarak karalama yapar.
- Vücudunun bölümlerini gösterir.
- Yönergeleri takip eder.
- Nesnelerin ne işe yaradığını bilir.
- Oyuncak hayvan ve bebeklere ilgi gösterir ve onlarla oyun kurabilir.
- Kitap, hikaye ve şarkılar hoşuna gider.
- Kitap sayfalarını çevirebilir.
2 Yaş
- Dört veya daha fazla parçayı üst üste koyarak bir kule yapabilir.
- İki veya daha fazla örtünün altına gizlenmiş nesneleri bulabilir.
- Bazı işleri deneyerek nasıl yapıldıklarını keşfeder.
- Şekilleri ve renkleri öğrenir.
- “Kitabını al ve çantana koy” gibi iki aşamalı yönergeleri takip edebilir.
- Taklit eder ve rol yapar.
- Kitapta gördüğü ögeleri adlandırabilir.
- Sürekli okuduğu kitaplarda geçen cümleleri ezberler ve bir kısmı okunduğunda kalanını tamamlar.
3 Yaş
- Yapboz yapar.
- Boya veya kalemle çeşitli şekiller çizer ve gördüğü şekilleri kopyalar.
- Hayali arkadaşları vardır.
- Oyuncaklarıyla hayal ürünü oyunlar kurar.
- Kendi hayal gücünü kullanarak hikayeler ve oyunlar oluşturur.
- Nesneleri şekillerine ve renklerine göre sıralar ve eşleştirir.
- Düğmeli ve mekanik oyuncakları çalıştırır.
- Sayıların ne anlama geldiğini öğrenir.
- Sayfaları çevirir.
- Şişe ve kavanozların kapaklarını açıp kapatabilir, kapı baskı kollarını kullanarak kapıyı açar.
4 Yaş
- Aynı ve farklı olanı gösterir.
- Vücut yapısını büyük oranda çizer.
- Zamanı öğrenmeye başlar.
- Makas kullanabilir.
- Kutu ve masa oyunları ilgisini çeker.
- Hikaye tamamlayabilir.
5 – 6 Yaş
- Çok sayıda nesneyi sayar.
- Renkleri doğru şekilde adlandırır.
- Geometrik şekilleri öğrenir ve çizer.
- Zaman kavramı yerleşmiştir.
- Bazı harfleri ve sayıları yazabilir.
- Kendi adını tanır ve yazabilir.
Bilişsel Gelişim Kuramları
Doğumdan itibaren insanın hangi dönemde hangi bilişsel gelişmeleri gösterdiğini ortaya koyan çalışmalara bilişsel gelişim kuramları denir. Bu kuramların en kapsamlısını ortaya koymuş olan Jean Piaget’nin yanı sıra, Jerome Brumer ve Lev Vgotsky Bilişsel Gelişim kuramları kendi adları ile incelenebilir.
Jean Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı
Piaget’ye göre bilişsel gelişimin temelini, kişinin çevreye uyum sağlama yeteneği oluşturur. Aktif olan çocuk, denge – dengesizlik – yeniden denge – dengeleme süreci ile uyumu gerçekleştirir ve bunu yaparken içsel motivasyonundan destek alır. Ortaya koyduğu görüşleri bazı çevrelerden tepkiler alan Piaget, bilişsel gelişimi etkileyen 4 faktörden söz eder:
- Olgunlaşma: Bireyin bir işi yapabilmek için belli bir fiziksel olgunluğa erişmiş olması anlamına gelen olgunlaşma, beraberinde zihinsel gelişimi de etkiler. Yenidoğanda reflekse bağlı hareketler zamanla amaçlı davranışlara dönüşür.
- Aktif Yaşantı: Deneyimlerden yola çıkarak kişi uyarıcıları olaylarla ilişkilendirir ve kodlar.
- Toplumsal Etkileşim: Kişinin ailesi ve yakın çevresinden öğrendikleriyle sağladığı sosyal aktarım, kişinin zihinsel gelişiminin temellerini oluşturur.
- Dengeleme: Piaget’ye göre yeni öğrenilen bilgi organizmada önce dengesizlik oluşturur ve bu da kişiyi yeniden denge kurmaya yönlendirir.
Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramında temel kavram olarak kabul edilen dört unsur bulunur. Bunlar,
- Çocuğun dünyayı tanımak için zihninde oluşturduğu algılama çerçevesi olan şema,
- Yeni öğrenilen bir şeyin şemaya uydurulması ve çerçeveye oturtulması demek olan uyum sağlama,
- Yeni öğrendiğini anladığı ve anlamlandırdığı süreç olan örgütleme.
Piaget, her biri farklı bir zihinsel beceri içeren bilişsel evreleri dört dönemde inceler.
- Duyusal Hareket Dönemi: 0 – 2 yaş arasını kapsayan ve motor dönem de denen bu süreçte bebek, taklit etmeyi, nesnelerin saklandığında yok olmadıklarını kavramaya başlar ve refleksif davranışlardan amaçlı davranışlara geçer.
- İşlem Öncesi Dönem: Dil gelişiminin adım adım kazanıldığı 2 – 7 yaşa denk gelen bu dönemde, sembolik ve sezgisel gelişmeler yaşanır. Monologlar, paralel oyunlar, taklit, sıraya koyma ve sınıflandırma yeteneği zamanla tersinden sıralama ve gelişen sembolik düşünme ile devam eder.
- Somut İşlemler Dönemi: Somut problemlerin mantık yoluyla çözülebileceği somut işlemler dönemi 7 – 11 yaş aralığını kapsar ve kuralları anlamlandırma ve izleme, tersine düşünebilme ve dönüştürebilme, sınıflama ve diziler oluşturma gibi zihinsel becerilerin kazanılması bu dönemde dikkat çeker.
- Soyut İşlemler Dönemi: Artık soyut düşünebilen birey, bu dönemde soyut algılanan problemleri de mantık yoluyla çözebilir ve düşünme faaliyeti bilimsel bir hal alır. Kişiliğin farkına varılan 11 – 15 yaş aralığındaki birey, sosyal konulara ilgi duymaya ve kimlik bilincine varmaya başlar.
Jerome Brumer’in Bilişsel Gelişim Kuramı
Bruner’e göre tepkiler uyarıcıdan bağımsız hale geldiğinde bilişsel gelişim sağlanmış olur. Bilgiyi işleme ve depolama süreçlerine bağlı olarak şekillenen bilişsel gelişim dilin etkisiyle ve öğrenici – öğretici etkileşimiyle kazanılır. Brumer bilişsel gelişimi üç dönemde inceler:
- Eylemsel Dönem: Nesnelerle kurulan etkileşim sayesinde çocuğun sosyal ve yaşayarak öğrenme sağladığı bu dönem Piage’nin duyusal – motor dönem dediği 0 – 3 yaş dönemine denk gelir.
- İmgesel Dönem: Piaget’nin işlem öncesi dönemine denk gelen bu süreçte 3 – 6 yaş aralığındaki birey, yaşantılarını imgeler halinde kodlayarak zihnine aktarır.
- Sembolik Dönem: 6 – 18 yaş aralığındaki sembolik evrede yaşantılar sembolik yollarla anlatılır.
Lev Vgotsky’nin Bilişsel Gelişim Kuramı
Piaget’nin bilişsel gelişim sürecini çocuğun tek başına gerçekleştirdiği fikrine karşı çıkarak kendi kuramını ortaya atan Lev Vgotsky, bilişsel gelişimde sosyal öğrenme ve işbirliği kavramlarına vurgu yapar. Bilişsel gelişimin kaynağının sosyal çevre olduğunu söyleyen Vgotsky, çocuğun gelişimine yaklaşık 2 yaşına kadar doğal çizginin hakim olduğunu ve bunun daha sonra yerini kültürel çizgiye bıraktığını söyler.
Bu kurama göre akademik hayatta çocukların birbirleriyle işbirliği içerisinde takım çalışmasına özendirilmesi gerekir. Ancak bunu yaparken de öğretmenlerin öğrencilerini tamamen serbest bırakmamalarını, yol gösterici olarak gözlemlemesi gerektiğini savunur.
Bilişsel Gelişim Etkinlikleri
Çocukların ilerideki becerilerinin temellerini bu dönemlerde atacağını bilen ebeveynler çocuklarıyla kurdukları bağın ve oynanan oyunların onların bilişsel gelişimlerini desteklediğini bilirler. Bu açıdan, çocukların bilişsel olarak sağlıklı gelişmesine katkı sağlayacak bilişsel gelişim etkinliklerine aşağıdaki örnekler verilebilir.
- Bebekle bol bol konuşmak sıkça kullanılan nesneleri görsellerinden ve resimli kartlardan yararlanarak adlandırmak.
- Bebeğin nesneleri, oyuncakları keşfetmesine izin vermek ve özgürce hareket edebileceği bir ortam hazırlamak.
- Bebeğe şarkı söylemek, masallar anlatmak ve kitap okumak.
- Sayı – nesne eşleştirmeleri, örüntüler, eksik parçayı bulma, tamamlama, gruplama etkinlikleri.
- Yürümeye başladığında çevresinde etkileşimi artıracak nesneler ve kitaplara denk gelmesini sağlamak.
- Çocuğun ilgi duyduğu alanlarda ona araştırma ve inceleme fırsatı sunarak ilgi alanının gelişmesini sağlamak.
- Çocuğun sorularına mantıklı ve tutarlı cevaplar vermek.
- Seçenekler arasından mantığını kullanarak karar verme becerisini geliştirmesini sağlamak.
- Etkinliklerde düşünmesi için zaman tanımak, hata yapmasına fırsat tanımak,
- Çocuğa yol gösterirken sabırlı olmak, en önemlisi ve her şeyden önce onu çok sevmek, eşsiz ve değerli olduğunu hissettirmek.
Kaynaklar:
helpmegrowmn.org/HMG/DevelopMilestone/CognitiveMilestones/index.html
acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/48252/mod_resource/content/0/Bili%C5%9Fsel%20geli%C5%9Fim.pdf
